Tarix elimləri üzrə fəlsəfə doktoru. Dossent Yunis Nəsibli.
Ədəbiyyatda David Qaredji kimi tanınan orta əsrlər dövrünə aid xristian mağara məbədlər kompleksi Tiflisdən təqribən 60 km şərqdə və Böyük Kəsik dəmiryol stansiyasından demək olar ki, 40 km şimal-şərq istiqamətində yerləşir. Tarixin müxtəlif dövrlərində kompleksə Qıbırrı və Kür çaylarının hövzələrini ayırandağların qayalarında qazılmış 17 monastır və 25 km-lik ərazidə yerləşən dini etiqad obyektləri daxil idi. Burada rahibliyin təşəbbüsçüsü və kompleksin banisi VI əsrin 30-50-ci illərində yaşamış məşhur kilsə xadimi, 13 “suriyalı atalar”dan biri olan David hesab edilir. Onun adı gürcü kilsə və yazılı tarixi mənbələrdə “Qareceli”, yəni “gəlmə, yadelli, yad” mənasında qalmışdır. Həmin monastırın və onun qollarının yerləşdiyi təbiət çox kasıbdır – susuz dağlıq təpəliklər və quru meşəsiz çöl. David və onun diofizitBizansın ərazisində qovulmaya məruz qalan monofizit-suriyalı yoldaşları bütpərəstlər arasında xristianlığın təbliğatçıları kimi və Cənubi Qafqazın mərkəzi hissəsində yaşamış, artıq xristianlığı qəbul etmiş əhalinin arasında onun əsaslarının möhkəmlənməsində rol oynamışdılar.
Əsrlər boyu bütün bu ərazidə gərgin tarixi-mədəni, çox zaman o dövr dövlətlərin – Bizans imperiyası və Sasanilər dövlətinin hərbi-siyasi və dini siyasətindən asılı olan proseslər baş verirdi. Hələ VI əsrin birinci yarısında Bizans hökmdarları Yustin (518-527) və Yustinian (527-565) əsasən 451-ci ildə Xalkidon məclisində tam qələbə çalmış pravoslavlığa (diofizitliyə) sadiq olan Konstantinopol əhali və ruhanilərini cəlb etmək üçün, həmçinin papa tax-tacının himayəsini qazanmaq üçün açıq və qəti sürətdə Kiçik Asiya və Suriya monofizitlərinə qarşı çıxmışdılar. Birinci növbədə bidət doqmaları qanun kənar elan edildi. Onların tərəfdarlarına öz kilsə təşkilatları və iyerarxiyalarının təşkil edilməsi, kult ayinlərinin yerinə yetirilməsi qadağan olunmuşdur. Qanun onların şəxsi həyatlarına müdaxilə etməyə imkan yaradır, onların varislik və əmlak idarə etmə hüquqlarını olduqca məhdudlaşdırırdı. 519-cu ildə imperiyanın ərazisindən diofizitdoqma və ayinləri qəbul etməkdən imtina etmiş 54 yepiskop sürgün edilmişdir. Buna cavab olaraq qeyriortodoksal məzhəblərin tərəfdarları kütləvi formada imperiyanı tərk edirdilər və, xüsusilə, Bizansın daimi düşməni olan Sasani İrana qaçırdılar. Bizans pravoslavlığının əleyhdarlarına – xristianlığın nestorian və monofizit cərəyanlarının təmsilçilərinə Şahənşah Xosrov Ənuşirəvan (531-579) tərəfindən imperiyanın kənarlarında kilsə və monastırlar tikməyə icazə verilmişdir.
VI əsrin ortalarında Sasani İran dövləti Qafqazda vahid monofizit birləşməyaratmağa səy göstərirdi. 551 – 553-cü illərdə Yerli yığıncaq zamanı Erməni kilsəsi Suriya kilsəsinin təmsilçilərinin iştirakı ilə rəsmi olaraq monofizitliyi öz ideoloji seçimi kimi elan etdi və doqmalara müvafiq olan liturgiyanı təyin etdi. Gürcüstan (Kartli) və Albaniya belə yığıncaqlar təşkil etmirdilər. Bizans və İran arasında bir balans axtarışında olan bu dövlətlər, güman ki, diofizitXolkidon məclisinin prinsiplərindən imtina etməmişdilər, amma aktiv antimonofizit fəaliyyəti də göstərmirdilər. Yazılı mənbələrə əsasən, Albaniyada güclü nestorianlıq axını hətta Paytakaran (indiki Beyləqan şəhərinin yaxınlığında) şəhərində nestorian yepiskopluğunun yaranmasına gətirib çıxartdı. Onların bəzi yepiskoplarının adları VI əsrə aid sinod sənədlərindən məlumdur.
Yer almış cərəyanlar mübarizəsində alban katolikosu Abas (551-596) kompromisə gedərək, mülayim xalkedonit mövqeyində qaldı və Suriyadakı Antioxiya patriarxı Pyotrun (fasilələrlə 469-489 illər) düsturunu qəbul etdi. “Albanların tarixi”nə əsasən, Foma, Biot, İbas və ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qalmış digər xalkedonit rahiblər yeni qaydalara qarşı çıxdılar. Musa Kalankatlı qeyd edir ki, katolikos Abas “hakimi-mütləq Tanrının mərhəməti sayəsində kilsə qardaşlığında əmin-amanlığı bərpa etdi” . Yeni qaydalara tabe olmayan alban ruhani alimlər vaxt ötdükcə Yerusəlimin alban monastırlarında və digər diofizitlik mərkəzlərinə köçdülər.
David və digər “suriyalı atalar” bu kimi şəraitdə fəaliyyət göstərirdilər. Qorunub qalan Qərb xristianlığı adətinə uyğun olaraq, 13 suriyalı keşiş, o cümlədən David, Cənubi Qafqazın mərkəzi hissəsində, insanların az olduğu yerlərdə məskən saldılar. “Suriyalı atalar”danDavid, Stepanos, Piros və Abibos Qərbi Albaniyanın torpaqlarında xristian dini maarifçilik məbədləri, kilsələri və mağara hücrələri qurulmuşdur. Həmin bu “suriyalı atalar”ın fəaliyyəti və onların sələfləri və yoldaşları olan İoann, Zenon, Antoniy, Faddey, İesey, İsidor, İosif, Mixail və Şionun qonşu vilayətlərdə zahidlik fəaliyyəti burada atəşpərəst farsların tam siyasi hökmranlıq və dini-mədəni təzyiqi dövründə xristianlığın saxlanılması və yaşadılmasına imkan vermişdir. David öz şagirdi Lukianla Qafqaz Albaniyasının tarixi vilayəti olan və sasani əyalət hakimi – mərzban tərəfindən idarə olunan Kambisenada məskunlaşdı. Onun fəaliyyəti xristianlığın monofizit cərəyanına tərəfdar olan farsların rəsmi siyasətinə zidd deyildi. Görünür, məkan seçimində Keşikçidağ silsiləsinin sərt, gün altında yanmış, hələ antik müəlliflər tərəfindən tənha və susuz kimi qələmə verilən təbiətinin Davidin başlanğıc ruhani zahidlik fəaliyyətinin keçdiyi Mesopotamiya təbiətinə oxşarlığı rol oynamışdır. Bu torpaqların quraqlıq olmasına sübut bu günümüzə kimi gəlib çatmış qayalıq süxurlarında qazılmış çalalar ola bilər. Rahiblər bunlara yağış sularını yığırdılar. Onlar bu suları saxlaya və içmək üçün yararlı hala gətirməyin yolunu bilirdilər. Məlumdur ki, hələ erkən orta əsrlər dövründə Suriya zahid asketizmi cismin sərt formada üzülməsi, dünya nemətlərindən imtina, ruhun təmizliyinə nail olmaq və Tanrıdan mərhəmət qazanmaq ümidi ilə yarıac ömür sürməsi prinsipləri ilə çox məşhur olmuşdur.
Çox qədim geoloji dövrə aid olan Keşikçidağ qayaları asan aşınır və səpələnir. Bu səbəbdən də, əksər yarımdağılmış və yaxud nisbətən bütöv qalmış obyektlərə – qaya mağaralarına, rahib hücrələrinə, kilsələrə və köməkçi tikililərə keçid olduqca çətinləşmişdir. Gürcüstan və Azərbaycanı ayıran dağın şimal yamacında yerləşən DavidQaredjilavrası əsas monastır hesab olunur. Sərhəd gürcü tarixçiləri tərəfindən monastırlardan birinin adından Udabno adlanan dağın zirvəsindən keçir. Adı çəkilən bu monastırın bir hissəsi Azərbaycan ərazisində – dağın cənub yamacında yerləşir.
Hələ Davidin sağlığında onun yaşadığı kilsənin maddi izləri bu günə qədər qonşu Gürcüstanda mövcud olan Dodo və Vəftizçiİohann monastırları timsalında qollara ayrılmışdır. Əsrlər ərzində onlardan bütün istiqamətlərdə monastırlar ayrıldı. Monastırların heyəti bəzən minlərlə üzv təşkil edirdi. Bir qədər sonra, Alban kilsəsinin quruluşunun dağılması və X əsrə yaxın Alban katolikoslarının keçmiş iyerarxiyalarında qonşu – Gürcü və Erməni kilsələrinin təsirinin güclənməsi ilə burada hətta Qaredjisövməələrini idarə edən yepiskop Ninotsmindliyə verilmiş “12 monastırın arximandriti” kimi xüsusi titul yarandı. Yəni XII əsrə yaxın bu zonada artıq 12 monastır mövcud idi, qalan 5 monastırın, həmçinin hazırda bütünlüklə Azərbaycan ərazisində yerləşən “Bertubani” adlandırılan “Ağsaqqallar kilsəsi”nin (əsası 1208-1209-cu illərdə qoyulub) bünövrəsi isə XII əsrin sonu – XIIIəsrin əvvəllərində Abxaz-Gürcü çarlığının tarixi-mədəni təsirinin güclənməsi və yayılması dövründə qoyulmuşdur. Məhz burada freskaların bir hissəsi, o cümlədən çariça Tamar (1184-1213) və onun oğlu GeorgiLaşanın (1213-1222) təsvirlərini əks etdirən freskalar çox yaxşı vəziyyətdə qalmışdır, lakin son onilliklərdə Gürcüstandan Azərbaycanın sərhədyanı ərazisinə müxtəlif cür “tarix həvəskarları və peşəkarların” nəzarətsiz keçməsi nəticəsində, çıxarılıb və Gürcüstana aparılmışdır. Bəzi məlumatlara görə onlar Gürcüstan İncəsənət Tarixi Muzeyində yerləşdirilmişdir. Freskaların əvvəlki yerlərində bu günə qədər saxlanılması onların qalan hissələrinin gələcəkdə qorunub saxlanılmasına bir sübut və dəlildir. Amma qeyd etmək lazımdır ki, bəzi qədim gürcü mədəniyyətinin “qayğıkeşləri” ani təkəbbür və yalançı vətənpərvərlik hisslərilə təsvirlərin bir çoxunu kimyəvi boyalarla gözə çarpan dərəcədə rəngləyib,korlayıblar.
Daha bir monastır – Çiçxikturi və Dirçəlmə kilsəsi həmçinin Azərbaycan ərazisində yerləşir. Bunlardan əlavə, dağın cənub yamacında rahiblər tərəfindən hücrə kimi istifadə edilən 100-dən çox mağara var. Azərbaycan-Gürcüstan sərhədindən ən uzaqda, təxminən 2 km məsafədə Bertubani monastırı yerləşir.
Hər bir abidə – qala, hücrələr və digər monastır tikililəri qurulur və hətta tarixi zaman boyunca öz utilitar mənalarını da dəyişirdi. Onlar çox şey danışa bilər. Məsələn, iri, eyni ölçülü, kobud yonulmuş və zaman təsiri altında ovulmuş daşlardan hörülmüş, giriş qapısı qərb tərəfdən olan Keşikçidağməbədlərindən biri arxeoloq Mənsur Mənsurovun fikrincə alban üslubunda olan tikililərə aiddir. M.Mənsurov belə hesab edir ki, qapının üstündəki hörmənin daşlarının üzərində tez-tez alban məbədlərinin girişlərində rast gəlinən Gün və Ay təsvir olunub . Keçən əsrin 20-ci illərində mağara məbədlər kompleksinə elmi ekspedisiya təşkil etmiş akademik G.Çubinaşvili də qeyd edirdi ki, “adı çəkilmiş yerlərin yaxınlığında, o cümlədən digər yerlərdə olan bəzi daha düzgün həndəsi formalı hücrələr daha qədimlərdən yenidən düzəlmiş olduqları təsiri bağışlayır” .
Keçən əsrin 60-70-ci illərində davam etdirilən Keşikçidağ monastır kompleksinin əlçatan hissələrinin arxeoloji-epiqrafik və sənətşünaslıq nöqteyi-nəzərdən tədqiqatı kompleksin mağara kilsələri və digər tikililərindəki divar naxışları və yazılarının “ikiqat” olduğunu sübut edən böyük bir material ortaya çıxartdı . Bu elə açıq-aşkar müşahidə edilir ki, monastır kompleksinin XI əsrin sonu – XII əsrin əvvəllərinə qədər hər-hansı yeganə bir tarixi-mədəni icmaya mənsub olması haqqında heç danışmaq belə mümkün deyil. Gürcüstanın ümumiləşdirilmiş 60-70-ci illərə aid nəşriyyatında da, məsələn “Gürcüstanın tarixi xülasəsi”ndə , DavidQaredji kompleksinin gürcü tarixi-mədəni mühitinə yalnız XI əsrdən başlayaraq mənsub olması haqda deyilir.
Gürcü kilsə quruluşunun möhkəmləndirilməsi prosesi Abxaz-Gürcüstan çarlığının tərkibində olan siyasi vahidlərin birləşməsi prosesinə təsadüf etmişdir. Gürcüstanın etnokonfessional genişlənməsi şərqə də ˗ Qərbi Albaniya torpaqlarında hələ qalmış xristian mədəni arealına məxsus olan xristian əhalisi tərəfə yönəlmişdir. Bu proses kilsə gürcü dilinin və mədəniyyətinin yayılması, daha sonra isə İori və Alazan çaylarının hövzəsində yaşayan əhalinin tam etnik assimilyasiyası və Gürcüstanın əsas hissəsi ilə tarixi-mədəni birləşməsi ilə başa çatdı.
Orta əsrlərin sonlarında bütün bu monastır tikililəri və məbədləri bir çox basqınlara məruz qaldılar. XIII əsrdə monqollar onlara böyük ziyan vurmuşdur. İmmunal fərmanda XIV əsrin sonlarında (1392-ci ildə) Mtsxetkatolikosatının mülkiyyətinin tərkibində digərləri ilə yanaşı DavidQaredji monastırının adı çəkilsə də, monastırın və kilsə tikililərinin artıq demək olar ki, sakinləri yox idi. Lakin, görünür, XV-XVI əsrlərdə burada monastır-dini həyatın dirçəlişi baş vermişdir. Belə ki, mənbələrdəki məlumatlara əsasən, XVII əsrin əvvəlində şah I Abbasın qiyam etmiş xristian əhalisinə qarşı cəza ekspedisiyası zamanı minlərlə rahib həlak olmuşdur. Həmin yüzilliyin sonunda əvvəl şah Teymuraz, sonra isə şah ArçilDavidQaredji hücrələrində monastır həyatının bərpası ilə əlaqədar tədbirlər görmüşdürlər. Bu öz fəaliyyəti sayəsində nəinki təxəllüsünü, hətta keçmiş torpaqları almış OnufriyQaredjiyskinin baş keşiş tərəfindən təsdiq edilməsindən sonra baş tutdu. XVIII əsrdə Şimali Qafqazın dağlı əhalisi tərəfindən tez-tez hücumlara məruz qalması üzündən, monastır kompleksinin inkişafı yenidən zəiflədi, XIX əsrin birinci yarısında isə tamam dayandı. Yalnız İoannVəftizçi monastırında bir neçə ağsaqqal qalmışdır.
Rusiya çarizmi sonradan öz mövqeyini möhkəmləndirmək, islam və müridizmə qarşı durmaq məqsədilə yerli əhalinin xristianlaşdırılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirirdi. Bu proses 9 iyun 1860-cı ildə imperator II Aleksandrın yanında “Pravoslav xristianlığın yayılması icması”nın təşkil edilməsindən sonra xeyli gücləndi. “İcma” xəzinə hesabına kilsələr tikir, kübar və dini məktəblər açır, geniş missionerlik fəaliyyəti həyata keçirirdi.
Baxmayaraq ki, o dövrdə çarizm artıq Gürcü kilsəsinin avtokefallığını ləğv etmişdir, gürcü pravoslav ruhaniləri əlverişli şəraitdən yararlanmağı bacardılar. XIX əsrin ikinci yarısından bu günümüzədək Gürcüstan tərəfindən DavidQaredji kompleksinin obyektlərindən bir çoxunda tədricən məqsədli şəkildə bərpa etmə işləri aparılır. Belə ki, mağaralar hər iki tərəfdən müxtəlif tikililər, saxta hücrələrlə birləşdirilirdi; qədim freskalar yeni, gürcü ikonaçəkmə məktəbinin ənənələrinə daha uyğun olanları ilə işlənilirdi. Nəticə etibarı ilə, sonradan bu abidələrin nə vaxtlarsa monofizit, Alban kilsəsinə aid olmadıqları, əksinə qədim gürcü mənşəli olmaları haqda müddəaların yayılması üçün “elmi-sənədli” baza hazırlanmışdır. Hətta “Qaredji rəssamlıq məktəbi” termini də əmələ gəlir.
Mağara məbədlərin bir çoxlarını bəzəyən bu freskalar nə vaxt və kim tərəfindən işlənilib? Azərbaycanlı sənətşünas İ.Hacıyevin fikrincə “xristian, “İncil”dən götürülmüş səhnələri əks etdirən bu freskalar mağaraların interyeri ilə tam uyğunsuzluq təşkil edir. Kompozisiyalar bitkin süjet xətti əsasında deyil, interyerin miqyası nəzərə alınmadan pərakəndə şəkildə işlənilmiş müxtəlif dini səhnə və obrazlardan ibarətdir. Məşhur “Sirli axşam” mövzusunda olan freskanın üstündə xüsusilə dayanmaq istərdik. Bu kompozisiyada ənənəvi olaraq 12 həvari təsvir olunmayıb. Məsələ bundadır ki, mağaranın interyerinin səthinin kiçik həcmli olması, orada tam çoxfiqurlu kompozisiyanın yaradılmasına imkan verməmişdir. Bu fakt bir daha təsdiq edir ki, bu mağaralar freskaların işlənilməsindən xeyli əvvəllər mövcud idi. Bəzi boş qalmış yerlərdə müxtəlif forma və ölçülü xaçların təsvirləri çəkilib. Böyük ölçüdə təsvir edilən bu xaçlardan biri, Rus pravoslav kilsəsinə aiddir… Kompozisiyaların işlənilməsində müəyyən təcrübə və bacarıq diqqət çəksə də, ümumilikdə götürdükdə onlar qeyri-peşəkar səviyyədə yerinə yetirilmişdir. Kompozisiyalarda perspektiv qanunlarına riayət edilməmişdir. Məlumdur ki, freskalarda akvareldən geniş istifadə olunur…. Təmiz ağ boyaq ilə qarışdırılmamış akvarel XV əsrdən tətbiq olunmağa başlanmışdır. XV-XVII əsrlərdən etibarən akvareldən qravüra, çertyoj, tablo və freskaların yaradılmasında istifadə etməyə başladılar. Sözügedən freskalarda ikinci – yəni təmiz akvareldən istifadə edilmişdir. Sonradan onların üzərinə xüsusi lak çəkilmişdir” .
Burada monofizit və Gürcü pravoslav kilsələrinin quruluşu və kilsə atributikasında mövcud olan fərqlə daha yaxından tanış olmaq lazımdır. Əldə olan xüsusi mənbələrdən çıxan nəticəyə əsasən, birincinin mehrabı müqəddəs masa ilə birgə səhnə təşkil edir. O daş postamentdə ucaldılır və ibadət zalının döşəməsindən 70-80 sm hündürlükdə yerləşir. Postamentə hər iki tərəfdən xüsusi quraşdırılmış daş pilləkən söykənir. Bu keşişlərə dini mərasimlər zamanı mehraba qalxmaq imkanı verir. Gürcü və o cümlədən digər pravoslav kilsələrdə mehrab döşəmə səviyyəsində qurulur. Əlbəttə, hal hazırda yarıuçmuş məbədlərdə döşəmənin əvvəlki görünüşünü təyin etmək çətindir, lakin daş divar-postamenti uçurub mehrabı yerdə quraşdırmaq daha asandır. Daha bir zəruri fərq də var: xalkedonit mərasimlərinə müvafiq olaraq, ölülərin qalıqlarının kilsə və məbədlərin içərisində dəfn edilməsinə icazə verilirdi. Amma monofizit qanunlarına əsasən, daxilində dəfn keçirilmiş kilsə artıq kiçik kilsəyə çevrilir və burada dini ayin və mərasimlərinin, məsələn nigah, xaç suyuna salınma mərasimlərinin keçirilməsi qadağandır. Arxeoloji tədqiqat çərçivəsində vizual baxış zamanı qeyd edilmiş xüsusiyyətlərin üzə çıxardılması obyektin zaman və dini-ideoloji əlamətlərinin müəyyən edilməsində əhəmiyyətli ola bilər.
Моисей Каланкатуйский. История страны Алуанк. Перевод с древнеармянского, предисловие и комментарии Ш.И. Смбатяна. Ереван, 1984. С. 74.
