Tarix elimləri üzrə fəlsəfə doktoru. Dossent Yunis Nəsibli.
“Saingilo” adlanan bölgə (1919-cu ilədək Zaqatqlq hərbi dairəsi, hazırda Azərbaycan Respublikasının Zaqatala, Qax və Balakən rayonları) ətrafında vəziyyət Gürcüstan publisistikası və tarixi mənbələrində kifayət qədər uzun qəziyyəyə malikdir. Məsələ Rusiya istibdadının və pravoslav kilsənin, demək olar ki, yerli əhalinin xristian olmadığı Zaqatala dairəsində XIX əsrin ortalarından başlayan xristian məzhəbinin yayılmasına dair kursundan sonra qabarıq forma almağa başladı. XIX əsrin son illiklərində – XX əsrin əvvəllərində vüsət almağa başlayan gürcü milli hərəkatının və gürcü əsilli ruhanilərin “müchidlik” fəaliyyətinin yüksəlişi şəraitində, M.Canaşvilinin… qeyd etdiyi kimi, xristian sakinlərin sayı bölgə əhalisinin nəzərəçarpacaq təbəqəsini təşkil etməyə və artıq o zaman ərazinin guya tarixən Gürcüstana aid olmasına dair fikirlər fəal surətdə yayılmağa və yeridilməyə başlanmışdı.
Menşevik hökumətinin (1918-1920-ci illər) uğursuz iddialarından sonra bu fikir ötən əsrin 50-ci illərində və sovet dönəminin sonrakı onilliklərində xüsusi vüsət aldı. Problemin mövcudluğunun geniş təbliğ olunması ilə yalançı tarixi bazanın qəti bərpası və aparılması məsələsini yeni nəsil gürcü tarixi mənbəşünaslarını adları ilə bağlamaq olar, məsələn, Gürcüstan EA akademiki N.A.Berdzenişvili 1953-cü ildə “Şərqi Kaxetiyanın keçmişinə dair”… adı ilə çap etdirdiyi əsərində və prof. M.Dumbadze… hazırda tədqiqatçıların qəbul etdiyi gürcü etnosunun və Qanıx və Qabırra çayları hövzəsi torpaqları da daxil olmaqla tarixi Qafqaz Albaniyasının şimal-qərbi ərazilərinin əhalisinin qohumluğu barədə yanlış tezisə istinad edirlər. N.Bredzeneşvili hətta hazırkı Telavi və Kaxetiya şəhərlərindən (qədim Albaniyada tarixi “Teleyba” şəhəri) Şəkiyədək olan ərazinin orta əsrlərdə Gürcüstanın özünün hər hansı siyasi müstəqilliyində söhbət belə getməyən bir tarixi mərhələlərdə də adı çəkilən bölgəyə aid olduğunu bəyan edirdi! Əgər hətta müasir Gürcüstan tarixi mənbəşünaslığının “atası” sayılan İ.A.Cavaxişvili (1876-1940) VIII-XIX əsrlərdə Gürcüstan ərazisində dörd feodal ərazi vahidi – Abxaz çarlığı, Tao-Klarceti knyazlığı, Kaxetiya knyazlığı və Tiflis əmirliyi qeyd edirdisə də, məhz Berdzenişvili xəlifətdən sonrakı dövrdə “feodal Gürcüstanının birləşməsi prosesində yaxından iştirak edən” Şəki məlikiliyini də (Eret adlanan) ora aid edirdi. V əsrdən XVIII əsrlərədək dövrü əhatə edən bu “qısa tarixi arayış” (N.Berdzeneşvilinin məqaləsində belə adlanan kiçik başlıq var) aşağıdakı sözlərlə bitir: “…Çar II İrakli (XVIII əsrin ikinci yarısı – Y.N.) Car-Balakən problemini həll etməyə müyəssər olmadı və feodal Gürcüstanın milli dirçəlişi uğrunda mübarizədə məğlubiyyətə düçür olaraq, məsələnin həllini yeni Gürcüstana vəsiyyət etdi”.
Məlum olduğu kimi, özünüqoruma duyğusu (instinkti) naminə söylənilən yalan bir adamı da, bütöv bir xalqı da yanlişa sürükləyə, aldada bilər. Azərbaycanın çımal-qərb bölgələrinin guya tarixən Gürcüstana mənsub olmasına dair nəzərdən keçirilən mövzu N.Berdzenişvilinin yetirmələri və ardıcıllarının əsərlərində də davamı tapmışdır….. Mövzu XX əsrin 80-ci illərin sonlarında yeni istiqamət və axınla inkişaf etməyə başlamış və bu gün sürət götürməkdədir, o cümlədən orta və ali məktəb proqram və dərsliklərində.İngiloy amili, eləcə də Gürcüstanda Borçalı və Qaraçəpənin (Kaxetiyada qonşu Saqareco r-nu) azərbaycanlı əhalisinin vəziyyəti Azərbaycan və Gürcüstan arasında münasibətlərdə vacib rola malikdir. Dövlət xadimləri və ziyalı nümayəndələrinin müxtəlif görüşlərdə söylədikləri dostluq və qardaşlıq hisslərinə əminlik bugünkü strateji maraqlar nəzərə alınmaqla çox yerinə düşür, lakin. obyektiv gərçəklikdə ingiloyların sosial-iqtisadi vəziyyətinin, onların torpaqla, işlə, mədəniyyət və maarif obyektləri ilə təmin olunması Gürcüstanda azərbaycanlılarla bağlı analoji göstəriciləri çoxdan arxada qoyub. Hətta dövlət səviyyəsində də Azərbaycanda ingiloyların guya “hüquqsuz vəziyyəti”ndən Gürcüstanda azərbaycanlıların sıxışdırılmasında, ingiloylar arasında gürcü təsirinin gücləndirilməsində, Azərbaycana qarşı ərazi iddialarınadək onlar arasında Azərbaycan əleyhinə əhval-ruhiyyənin qızışdırılmasında istifadə olunur.
Həmin məsələnin tarixi kökləri əslində necədir?
Mötəbər mənbələrə və mövcud arxeoloji araşdırma məqalələrinə əsaslansaq, Gürcüstanın şimal-şərq bölgəsindəki hazırkı əyalət ərazisi (Kaxeti qubernatorluğu) tarixən dəyişikliklərə məruz qalmışdır. əvvəlcə antik və ilkin orta əsrlər dövründə “Kaxeti” adının özü (bu barədə nəinki yunan-latın, erməni və alban, həm də gürcü mənbələrinin özləri də dəlalət edir) yalnız İori (Qabırrı) və Alazan (Qanıx) çaylarının yuxarı hissəsinin əhatə edirdi. Həmin bölgənin yerdə qalan “torpaqları” qəti şəkildə Alban vilayətləri kimi qeyd olunurdu – indiki Qax və Mingəçevir də daxil olmaqla Kambeçan vilayəti (Gürcüstanın Kaxetiya qubernatorluğunun müasir Kiziki rayonu), sonra əgər gürcü tarixi terminologiyasına əsaslansaq , hereti (yəni herlər diyarı, indiki içəri Kaxeti), Suc-eti – İori-Qabırrı çayının sol sahili orta axınadək (Kambeçanadək), Tsuk-eti – təqribən müasir Azərbaycanın şımal-şərq bölgələri, yəni “Sangilo” adlanan ərazi əsrlər boyu bütün bu bölgədə intensiv tarixi-mədəni proseslər baş vermişdir, məsələn, ərəb istilası və islamın yayılmasınadək İori-Alazani çayları hövzəsində alban və kartveli tayfalarının qarışması kimi, lakin, X-XI əsrlərədək bu əhali özünü gürcü etnosu kimi qəbul etmirdi.
Ərəblərin istilaçı yürüşləri dövründə ayrı-ayrı diyarların və “torpaqların” (məmləkətlərin) hökmdarları ilə vergi ödənməsi (cizyi) və vassal asılılığın qəbul edilməsi şərtilə müqavilə bağlanması geniş yayılmışdır. “Şakki və Kambeçan hökmdarları”…. ilə də belə müqavilələr bağlanmışdı. Ərəb hökmranlığının tədricən sərtləşməsi Cənubi Qafqazın böyük hissəsinə ərəblərin soxulması və əvvəlki xristian məzhəbinin sıxışdılıb çıxarılması ilə müşaiyət olunurdu, lakin, Albaniyanın şimal-qərbi bölgəsində və qonşu Gürcüstan ərazilərində xristianlıq öz mövqelərini saxlaya bildi. Bundan başqa, bizə gəlib çatan maddi mədəniyyət abidələrindən bəlli olduğu kimi, bu bölgə uğurla inkişaf edirdi – Şəki, Arəş, Vejin, Qavaz şəhərləri Dərbən və Tiflisdən gələn ticarət yolu üzərində genişlənməklə vacib ticarət-əsnafçılıq mərkəzlərinə çevrilmişdilər.
Xəlifəliyin zəiflədiyi dövrdə Albaniyanın şimal-qərbi ərazilərində qalmış xristian əhalisinin etnik özünüdərki qalırdı, IX əsrin sonlarında isə ilk yerli feodal knyazlıq (məliklik) yaranır və X əsrin sonlarında Albaniya çarlığı elan edilir
X əsr ərzində “bərpa edilmiş Albaniya” çarının hakimiyyəti həmçinin Sanariyaya (adları çəkilən Er-eti, Suc-eti və Tsuk-eti) və Kürün sağ sahilinin qonşu ərazilərinə yayılırdı (akademik A.Y.Krımski). Bu feodal dövlət birliyinin Azərbaycan və Gürcüstan qonşu feodal dövlətləri ilə – Gəncənin Şəddadilər əmirliyi, Şirvanşahlarla, Gürcü-Abxaz çarlığı ilə və Kaxetiya knyazlığı ilə hərbi-siyasi mübarizəsi çarlığın zəifləməsinə, sonra isə XI əsrin lap əvvəllərində Kaxetiya knyazlığı ilə birləşməsinə gətirib çıxardı. “Alban çarlığının” siyasi tənəzzülündən sonra bu bölgədə Alban kilsəsinin qəti zəifləməsi baş verdi.
Gürcü katalikosu Melkizedekin etimadnaməsi artıq XI əsrin birinci rübünə aiddir ki, bu da Azərbaycanın şimal-qərb ərazilərində gürcü diofizit (pravoslav) kilsəsinin möhkəmləndiyini göstərirdi.Gürcü kilsə strukturunun möhkəmlənməsi Gürcü çarlığında siyasi vahidlərin birləşməsi prosesi ilə üst-üstə düşdü. Gürcüstanın şərqə doğru da – qərbi alban torpaqlarının xristian mədəni arealına aid olan xristian əhalisinə doğru etnik-konfessional (milli-dini) genişlənməsi baş verirdi, bu da gürcü dili və mədəniyyətinin yayılması, sonra isə İori-Alazan çayı hövzəsi əhalisinin tam etnik assimilyasiya və onun Gürcüstanın əsas hissəsi ilə qəti tarixi-mədəni birləşməsi ilə başa çatdı
Çar IV Davidin hakimiyyəti dövründə (1089-1125) Səlcuqlar zamanı türklərin hökmranlığı altında yaşamış Gürcü çarlığı XII əsrdən başlayaraq milli dirçəliş və hərbi-siyasi fəallıq mərhələsinə qədəm qoydu ki, bu da yüz ildən artıq – bütün Ön Asiyanın və Cənubi Qafqazın XIII əsrin 30-cu illərində monqollar tərəfindən istilasınadək davam etdi. Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində məhz yazıları, divar naxışları və coğrafi adları (əksər hallarda yerli substrat əsasında) gürcü dilində olan kilsə və monastırların əsas hissəsi də XII əsrə-XIII əsrin başlanğıcına təsadüf edir. Çox əminliklə şərqi-gürcü dillərindən olduğu adlandırılan ingiloyların dilinin əsasını gürcü-kilsə dilinin yerli alban şivələri ilə qarışığı təşkil edir. Gürcüstanın milli-dini (etnik-konfessional) ekspansiyasına monqollar dövründə son verildi: Qızıl Orda xanlarının viranedici basqınları, ağır vergi və mükələfiyyətlər bütün bölgənin XII əsr boyunca sosial-iqtisadi və demoqrafik tənəzzül yaşamasına səbəb oldu. XIII əsrin sonlarından başlayaraq, xüsusilə də XIV əsrdə, bütün digər ərazilərdə olduğu kimi, Azərbaycanın şimal-qərbində də sosial-iqtisadi və mənəvi həyatın dirçəlməsi baş verir. Dəyişikliklər etnik proseslərdə və dini islahatlarda xüsusilə müşahidə olunur. Monqol yürüşləri zamanı, yazılı mənbələrə və XIII-XV əsr dövrlərinin tədqiqatçılarının qənaətinə görə…., Cənubi Qafqaza iyirmidən artıq türk-monqol tayfaları gəlmişdir və onların arasında türklər əsas yer tuturdu. Onlar həmçinin Tiflisdən Şəkiyədək İori çayı, Mazım-çay hövzələri boyunca və s. düzən və çöl ərazilərini fəal şəkildə məskunlaşdırır və mənimsəyirdilər. Qazan xan zamanında (1295-1304) monqollar tərəfindən islamın qəbul edilməsi ilə müsəlman dini yerli əhali arasında qəti şəkildə möhkəmləndi. Msxeti katalikos torpaqlarının XIV əsrin sonuna aid (1392) immun fərmanında digərləri sırasında David Qareci (Davud Qaraca) monastırı, Yeniseli və Laqodexi kəndlərinin adları çəkilsə də….., məlumdur ki, nə monastırın özü, nə kilsə tikililəri, demək olar ki, prixoda malik deyildi. Hesab etmək olar ki, islamı yeni qəbul etmiş əhalinin “engiloy”, “ingiloy” kimi adlandırılması məhz bu dövrdən başlanır. Qeyd olunanları yekunlaşdıraraq söyləmək olar ki, əsl qərbi Alban torpaqları etnik-siyasi baxımdan XIV əsrin ortalarından Qanıx və Qabırrı çaylarının aşağı axını üzrə Gürcüstanın Kaxetiya knyazlığı və Şəkinin Orlatlar sülaləsinin torpaqları arasında bölünmüş oldular. XVI əsrin ortalarında (1551) Şəki, ona kimi Şirvan (1538) uzun müddət Səfəvilərin başçılığı altında birləşmiş Azərbaycan dövlətinin tərkibində olmuşdu.
Car-Balakən camaatının 1830-cu ildə rus çarizmi tərəfindən tam istilasından və 1884-cü ildə İlisu dövlətinin ləğvindən sonra ingiloyların yaşadığı ərazi əvvəlcə Car-Balakən hərbi dairəsinin, daha sonra hərbi-inzibati idarəetmənin rahatlığı üçün mərkəzi Tiflis olan Gürcüstan-İmereti quberniyasının tərkibinə salınmış Balakən qəzasının tərkibinə daxil idi. Qafqazın idarə olunması üçün 1844-cü ildə canişinlik, 1846-cı ildə isə Cənubi Qafqazda yeni inzibati-quberniyalara bölünmə bölgü təsis edildi, Car-Balakən camaatlığı və İlisu yenə də xüsusi hərbi dairə kimi qaldı. 1860-cı ildə bu dairənin adı dəyişdirilib başında dairə rəisi duran Zaqatala hərbi dairəsinə dəyişdirildi və 1917-ci ildə çar üsul-idarəsinin devrilməsinədək artıq Zaqafqaziyadakı çar canişininə deyil, “Yuxarı Dağıstanın hərbi rəisinə” tabe idi.
Rusiya çar üsul-idarəsi öz mövqelərini möhkəmləndirmək, islam və müridliyə qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə yerli əhalinin xristianlaşdırılması üçün müəyyən tədbirlərə əl atdı. Xristianlığın qəbul edilməsi bir sıra güzəştlər verirdi, o cümlədən kəşkəl (mülkədarların xeyrinə vergi) ödənməsindən azad edirdi və bərabərhüquqlu Rusiya təbəəliliyi verirdi. Zaqafqaziya canişini knyaz Voronsov 1848-1851-ci illər üçün hesabatında yazır ki, “əhalinin cəlb olunması üçün və artıq xristian məzhəbini qəbul edənlər üçün dövlət hesabına Car-Balakən dairəsində üç kiçik kilsə tikilir, orada ibadət xidməti üçün gürcü və “tatar” dillərini bilən keşişlər göndərilib” Yerli əhalinin xristianlaşdırılması prosesi imperator II Aleksandr zamanı 8 iyun 1860-cı ildə “Pravoslav xristian dininin yayılması cəmiyyətinin” təsis edilməsi ilə gücləndi. Bu “Cəmiyyət” Cənubi Qafqazın kiçiksaylı xalqları – osetinlər, ihgiloylar, udinlər, xevsurlar, digər dağ xalqları və eləcə də buralarda yerləşmiş rus sektantları – duxoborlar, baptistlər, xlıstlar və s. arasında xüsusi fəallıq göstərir və canfəşanlıq edirdi. “Cəmiyyət” Müqəddəs Sinoda tabe idi, birbaşa rəhbərliyi isə rus ruhani şəxsləri sırasında təyin olunan Gürcüstan ekzarxı həyata keçirirdi. “Cəmiyyət” dövlət xəzinəsi hesabına kilsələr tikir, dünyəvi və ruhani məktəblər təsis edir, geniş missioner (dini təbliğat) işi aparırdı. Göstərilən təzyiqə davam gətirməyən əhalinin bir hissəsi könüllü-məcburi xristianlaşdırmaya qarşı etiraz olaraq öz ev və obalarını, kəndlərini tərk edirdi: 1862-ci ildə təkcə Əliabad kəndindən 40 ailə köçmüş və Osmanlı imperiyasında məskunlaşmışdı. Keşiş İrodion Okropiridze 1892-1895-ci illərdə Kaxidəki fəaliyyətinə dair hesabatında qeyd etməyə məcbur olmuşdu ki, “dünyəvi hakimiyyətin yardımı olmadan biz apostol işimizdə (yəni ingiloyların xristianlaşdırılmasında – Y.N.) uğursuzluğa məhkumuq”. Lakin yenə də XIX əsrin sonları üçün xristianlığı qəbul edənlərin sayı 1000-ə yaxın evə çatmışdı. Çar məmuru K.Qan yazır ki, “Qaxda, demək olar ki, bütün əhali xristianlaşdırılıb, digər ingiloy kəndlərində isə bir ailədə həm müsəlmana, həm xristiana rast gəlmək olar, bu da ailədaxili münaqişələrə səbəb olur” Məmur Qaxı təsadüfən qeyd etmir, çünki, məhz burada 1869-cu ildə xristianlığı yeni qəbul edənlərin övladları üçün ilk birsiniflik məktəb açılmış, 1889-cu ildə isə ikiillik məktəbə çevrilmişdi. Gürcü ziyalılarının nümayəndələri – mesenat və maarifçilər Q.Eristali, Q.Orbeliani, S.Şalikaşvili, İ.Tarxan-Mouravi və b. – yerli əhalini inandıra bildi və onların tələbi ilə 1908-ci ildən Qax məktəbində gürcü dili də tədris olunmağa başlandı. Tezliklə Qax məktəbi elə həmin gürcü maarifçilərinin və onların emissarlarının sayı ilə dairədə ən çoxsaylı məktəbə çevrildi – 1913-cü ildə burada artıq 178 şagird təhsil alırdı.
Beləliklə, zorakı xristianlaşdırma nəticəsində azsaylı ingiloy etnosu iki dini icmaya bölünmüş oldu. Hazırda müsəlman icmasının əsas hissəsi özünü azərbaycanlılardan ayırmır, hərçənd ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarında Azərbaycan SSRİ rəhbərliyinin düşünülməmiş və məsuliyyətsiz qərarları nəticəsində Əliabad və Mosul kəndlərində ingiloy-müsəlmanlar üçün gürcü məktəbləri açıldı. Bundan başqa, 1989-cu ilin yanvarında Qaxda Müqəddəs Georgi gürcü kilsəsi açıldı. Bu isə qətiyyən yolverilməzdir, çünki, ingiloylara onilliklər ərzində, həm sovet dönəmində, həm hazırki zamanda guya onların gürcü millətinə aid olmalarına dair fikirlər şamil edilir.
Məsələnin sərhəd-ərazi tərəfinə gəldikdə isə, bu problem Cənubi Qafqaz xalqlarının 1918-ci ilin mayında müstəqillik qazanmalarından dərhal sonra yarandı.
O zaman Zaqatala dairəsinə dair mübahisə sülh yolu ilə həllini tapdı: 1918-ci ilin 26 iyununda əhalisinin 91%-i müsəlman olan dairə Azərbaycana birləşdirildi və
1919-cu ildə Zaqatala qubernatorluğu elan edildi. Əvəzində Borçalı məsələsi aşıq qaldı, belə ki, Azərbaycan tərəfi Gürcüstanla yaranmış toqquşmanı dərinləşdirmək istəmirdi. Lakin, hətta buna baxmayaraq, Gürcüstan menşevik hökuməti 21 fevral 1921-ci ildə, özünün 25 fevral 1921-ci il tarixdə süqutu ərəfəsində, qəbul etdiyi Konstitusiyaya Acarıstana, Abxaziyaya, “Saingiloya”, yəni Zaqatala dairəsinə muxtariyyət statusu verilməsi barədə maddə daxil edir
Məsələ Sovetlər dövründə də dəfələrlə qaldırılmışdı. Mübahisəli məsələləri həll etmək üçün 5 iyun 1921-ci ildə Zaqafqaziya MİK-nin tapşırığı ilə Gürcüstan və Azərbaycan Sovet respublikalarının səlahiyyətli nümayəndələrini birgə
konfransı onların ərazisini qəti şəkildə sərhədləndirir və Zaqatala dairəsinin Azərbaycan SSRİ tərkibinə daxil olduğunu təsdiqləyir.
Sərhədlərə yenidən baxılması təhlükəsi Azərbaycan qarşısında ən ciddi şəkildə 1944-cü ildə qalxdı. Stalin və Beriya siyasəti ittifaq respublikalarının nəinki etnik, həm də dövlət-inzibati sərhədlərinin türkdilli xalqlar hesabına dəyişdirilməsinə yönəlmişdi ki, bu da Stalin arxivindən məxfi materiallarla təsdiqlənir 5 may 1944-cü ildə SSRİ Dövlət müdafiə komitəsinin tapşırığı ilə 5 iyun 1921-ci il konfransının qərarlarına yenidən baxılması məqsədilə Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin iştirakı ilə konfrans çağırılır. Arxiv sənədlərindən göründüyü kimi, konfrans həmin ərazilərin Gürcüstana verilməsi üçün heç bir sağlam məntiqi dəlil, əsas tapa bilmir – nə tarixi, nə demoqrafik – gürcülər, indiki kimi, bölgə əhalisinin cüzi hissəsini təşkil edirdi – və gürcü tərəfini bundan sonra da həmin məsələnin qaldırılmasında imtina barədə müvafiq bəyannamə imzalamağa məcbur edir. Sənədi Gürcüstan KP(b) MK katibi Şaduri imzalayır.
Əminik ki, dost olan qonşularımızın cılız düşüncəli elm “xadimlərinin” bütün bu çabaları müasir aləmdə ziyandan başqa heç nə verməyəcək.
Gördüyümüz kimi, Zaqatala ərazisinin guya Gürcüstana aid olmasına dair son illərdə qaldırılan hay-küyün heç bir tarixi və ya etnik əsası yoxdur. Hesab edirik ki, 1836-cı ildə çar Rusiyası tərəfindən ləğv edilmiş Alban avtokefal kilsəsinin Azərbaycanda dövlət səviyyəsində qeydiyyatdan keçirilməsi və uzunmüddətli təşkilati bərpa planının gerçəkləşməsinə başlanılmalıdır. Bu tədbir yerli Azərbaycan tayfalarının xristian əhalisindən olan udinlər – ingiloyların etno-dini assimilyasiyasına məruz qalmış azsaylı xalqın doğma obalarına qaytarılmasına imkan verər və ölkəmizin daxili işlərinə qarışmaq və uydurulmuş ərazi iddiaları qaldırmaq üçün zəmin aradan qalxmış olar.
Dərc olunub: “Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyası” jurnalı.